Niek Sperna Weiland, anesthesioloog en aanjager duurzaamheid bij Amsterdam UMC
‘Om professioneel tot iets écht goeds te komen, heb je eerst de connectie op mensniveau nodig’
Op zoek naar handvatten voor de transitie naar een duurzame zorg vond Niek Sperna Weiland de opleiding Ubuntu, Leiderschap en Burgerschap aan de ISVW. Een heel waardevolle opleiding voor wie zich openstelt voor nieuwe perspectieven, aldus Niek. ‘Je moet bereid zijn om alles wat je denkt te weten los te laten.’
Een presentatie die Niek als pas afgestudeerd anesthesioloog in 2018 voor zijn afdeling hield, was het begin van zijn carrière als “aanjager duurzaamheid” binnen het Amsterdam UMC. Niek: ‘Ik merkte dat er in het ziekenhuis veel aandacht was voor de zorg tussen arts en patiënt. Dat wilde ik uitbreiden naar de zorg voor de omgeving en de wereld.’ Geïnspireerd door een collega in New York vertelde hij zijn collega’s hoeveel disposables, energie en broeikasgassen er in een ziekenhuis worden gebruikt, en ook hoe dat anders zou kunnen. Niek: ‘Daar reageerden de mensen op mijn afdeling zo goed op dat ik de verduurzaming van het werkproces op de operatiekamer meteen als project mocht oppakken.’ Het eerste Green Team was daarmee een feit. Vijf jaar later is het programma uitgerold binnen het hele Amsterdam UMC, en wordt het ook in andere ziekenhuizen in Europa opgepakt. Niek: ‘De verduurzaming van de zorg in Nederland en Europa is inmiddels onderdeel geworden van mijn baan. Ik vind het mooi dat ik daar een rol in kan spelen.’
Leider van de transitie
Toen Niek aan de opleiding begon was hij in z’n eentje bezig met de verduurzaming van het ziekenhuis waar 17.000 mensen werken. Niek: ‘Dat voelde als een enorme druk, heel onprettig. Ik heb me in die tijd vaak afgevraagd of ik wel de juiste persoon was, omdat ik arts ben en geen expertise had op het gebied van duurzaamheid en het leiden van transities. Ik heb echt in die rol moeten groeien en daar heeft de opleiding enorm bij geholpen.’ Vooral de lessen van André Nijhof vond hij inspirerend. Niek: ‘Hoe een transitie vorm krijgt was in mijn hoofd heel groot en vaag.’ André Nijhof biedt in de opleiding een inhoudelijk model met de diverse fases van een transitie en wat in welke fase nodig is. ‘Daardoor werd het veel concreter; we gebruiken het model nu ook in het ziekenhuis.’
Inmiddels heeft Niek samen met een collega het Centrum voor Duurzame Zorg opgericht. Van daaruit geven ze de transitie vorm volgens de filosofie van Ubuntu: bottom-up. Niek: ‘Vanuit “het oude denken” zou je een manager duurzaamheid aannemen die alle afdelingen vertelt hoe ze moeten verduurzamen. Wij beginnen juist op de werkvloer met de vraag: hoe kan het proces op jouw afdeling duurzamer? Die manier van werken heeft twee belangrijke voordelen. Ten eerste weet je dan zeker dat de veiligheid gewaarborgd is, iets wat in een ziekenhuis uitermate belangrijk is. Ten tweede ontstaat er draagvlak. Dus ik ben heel blij dat we van de raad van bestuur het vertrouwen hebben gekregen om het op deze manier aan te pakken.’
Als het gaat om verduurzaming bevindt het Amsterdam UMC zich nu volgens het model van Nijhof in de overgang van fase 1 naar fase 2. In fase 1 gaat het erom dat er duizend bloemen bloeien, wat binnen het Amsterdam UMC resulteerde in vijftig Green Teams verspreid over diverse afdelingen in het ziekenhuis. Niek: ‘Eerlijk is eerlijk: tachtig procent komt niet verder dan oplossingen als “ledlampen gebruiken” en “apparaten uitzetten als we weggaan”. Maar er ontstonden ook een aantal pareltjes; een toolkit om een heel laboratorium te verduurzamen bijvoorbeeld. We hebben zo’n vijftig laboratoria in het ziekenhuis, dus als je zo’n idee kunt opschalen, dan verandert er écht iets.’ Nu, in de overgang van fase 1 naar fase 2, is het zaak om te kijken welke bloemen de fase van zaailing hebben overleefd en opgeschaald kunnen worden. Niek: ‘Ik had er niet op gerekend dat daar ook onderlinge concurrentie bij komt kijken. Maar de lessen van Nijhof leerden me dat het erbij hoort en dat het juist goed is, omdat het iedereen scherp houdt. De opleiding geeft me op die manier ook vertrouwen en rust. Ik hoef het niet allemaal alleen te doen; het idee is juist dat we samen de tools vinden om eruit te komen.’
Er samen uitkomen… Hoe belangrijk is dat voor jou?
‘Een van de belangrijkste redenen om me aan te melden voor de opleiding was de Ubuntu-wijsheid van Indaba, de betrokken besluitvorming. Toen ik de verduurzaming van het ziekenhuis oppakte, ging ik op zoek naar handvatten om tot gedeelde waarden en normen te komen. Mijn vriendin, die Ghanese roots heeft, had me al eens over Ubuntu verteld en ik vroeg me af wat wij van Afrikaanse mensen konden leren over wat wij in de Westerse wereld zijn kwijtgeraakt op het gebied van gedeelde normen en waarden. Indaba was daarbij voor mij dé inspiratiebron. Die techniek is ook gebruikt bij de klimaattop in Parijs om een doorbraak te forceren toen de onderhandelingen helemaal vastzaten. We communiceren vaak op gedragsniveau, op wat je kan zien aan anderen. We kijken niet naar wat erachter zit, naar de overtuigingen waardoor iemand bepaald gedrag vertoont. En juist op dat niveau zit de weerstand, niet op gedragsniveau. Daarom begint de opleiding met een stuk persoonlijke ontwikkeling, waarbij je de tools krijgt die je nodig hebt om te ontdekken hoe jij je verhoudt tot een situatie, een proces of een transitie. Het is geen stappenplan op gedragsniveau; je leert dus niet wat je moet doen als iemand boos op je wordt, maar wel wie jij bent als persoon en wat het met jou doet als iemand kritisch is of boos wordt. Waarom raakt je dat of juist niet, wat betekent dat voor de relatie met die persoon en hoe kun je samen verder groeien?
In het begin was ik een beetje bang dat het een soort groepstherapie zou worden, terwijl ik daar om professionele redenen zat. Maar later zag ik dat die persoonlijke groei nodig was om de diepte in te kunnen en zo verschillen te overbruggen en tot gedeelde onzekerheden, barrières en waarden te komen. Van daaruit kun je samen groeien naar een besluit dat voor iedereen acceptabel is. Dus om professioneel tot iets écht goeds te komen, heb je eerst die connectie op mensniveau nodig.’
Hoe zet jij Indaba nu in tijdens je werk?
‘Ik heb een keer een onderwijsmoment georganiseerd voor anesthesiologen in opleiding over wat Indaba voor onze afdeling kan betekenen en hoe we tot goede besluiten kunnen komen voor het ziekenhuis. Ik vond het mooi om op die manier twee werelden met elkaar te verbinden; zo’n Afrikaanse filosofie lijkt heel ver van ons af te staan, maar de meeste mensen herkenden wel dat we bepaalde dingen waren kwijtgeraakt als collega’s onder elkaar.
Daarnaast zijn we nu een burgerberaad aan het organiseren over de verduurzaming van het woon-werkverkeer. Wij willen graag dat mensen minder met de auto en meer op de fiets of met het openbaar vervoer komen. Vanuit “het oude denken” zou de raad van bestuur de vergoeding voor woon-werkverkeer bepalen en op die manier het gedrag sturen. In plaats daarvan willen we nu, net als bij Indaba, een burgerberaad houden, waarbij een groep willekeurig geselecteerde collega’s nadenkt over hoe we het woon-werkverkeer op een voor iedereen acceptabele manier duurzamer kunnen organiseren. Daarbij zijn we vooral geïnteresseerd naar wat er achter de keuze van mensen zit. Dat kan iets heel praktisch zijn, bijvoorbeeld dat iemand eerst de kinderen naar school brengt en dan meteen doorrijdt. Maar er kan ook weerstand zijn om met het openbaar vervoer te komen doordat mensen zich in de omgeving van station Amsterdam Bijlmer onveilig voelen. In dat geval zouden we kunnen kijken hoe we ervoor kunnen zorgen dat die groep mensen zich wél veilig voelt en wellicht een andere keuze maakt. Het duurt op deze manier misschien langer voordat er een besluit is genomen, maar doordat het besluit door meer mensen wordt gedragen kan de implementatie juist soepeler verlopen.’
Tot slot: wat heeft de opleiding jou persoonlijk gebracht?
‘Ik zie mijn werk als onderdeel van wie ik ben. En dus zet ik me in mijn werk in voor de dingen die ik persoonlijk belangrijk vind. De opleiding heeft me ook doen inzien dat ik anders wil omgaan met patiënten. Door ons streven naar productie en efficiëntie zijn we ver afgedwaald van de verbinding met andere mensen.
Ik probeer me nu écht in de patiënt te verplaatsen door meer tijd te nemen voor de connectie. Dat lijkt contraproductief in een wereld waarin je te maken hebt met een hoge werkdruk en targets, maar vaak is een goede connectie in het begin juist veel efficiënter. In mijn vak moeten mensen zich soms vlak voor de operatie aan mij overgeven. Als mensen zich op zo’n moment echt gezien voelen, kun je ze een totaal andere ervaring geven. Dat vergroot mijn werkplezier en bovendien geeft het me als mens een goed gevoel.'
