Columns

Na-denken

‘Hè, denk nou toch eens nááááá’ zei mijn moeder altijd
hardop tegen zichzelf, als ze de sleutels weer eens niet
kon vinden of de melk van de koffie in de keuken had
laten staan. Ze sprak zichzelf dan bestraffend toe, met
een lange nadruk op de ‘a’. De strengheid naar zichzelf
kwam voort uit de overtuiging dat ze haar gevoelens,
zelfs haar hele leven, kon beheersen met ‘gezond verstand’.

Hoe kon mijn moeder weten, dat haar verstand (neocortex)
degenereerde en haar gevoelens, emoties en sociaal gedrag
(limbisch systeem) en instincten (reptielenbrein) langzaamaan
de overhand zouden gaan nemen? Met die wetenschap zou
ze zeker milder voor zichzelf zijn geweest. Want, zo weten
we inmiddels via de neurowetenschap, ons brein bestaat uit
drie delen: het 500 miljoen jaar oude reptielenbrein, het 200
miljoen jaar oude limbisch systeem en de relatief 1 miljoen jaar
jonge neocortex. Deze drie delen zijn onlosmakelijk met elkaar
verbonden, waarbij ons reptielenbrein en limbisch systeem 85
procent van onze primaire reactie vormen. Ons zogenaamde
‘gezond verstand’ verklaart die keuze dan achteraf. We denken
na. Maar ja, onze neocortex is dan ook een jonkie en behoeft
nog veel training.

Ten tijde van de Verlichting groeide een enorme verheerlijking
van de ratio. ‘Ik denk dus ik besta’ benadrukte het vermogen
van de mens, zich verheven bóven de planten en dieren op-
stellend, om zich bewust te zijn van het bewustzijn. Innerlijke
driften en emoties werden onderdrukt en veroordeeld. Deze
ratio in combinatie met het verwerven van kennis op basis
van empirie heeft de Westerse wereld zeker veel voorspoed
gebracht: de industriële revolutie, de ICT-ontwikkeling, veel
diepgaande kennis over het universum, medische inzichten
en de evolutieleer.

' Twitter lijkt inmiddels wel een cocktailbar
van reptielen- en zoogdierenbreinen'

Maar vanaf de zestiger jaren zien we een ommekeer. Het
belang van de ratio werd in twijfel getrokken, het grote ‘lui-
steren naar je gevoel’ ontpopte zich als een onhoudbare e-
mancipatorische doorbraak. Door de overtuiging dat de mens
boven de natuur zou staan én de overgang van ‘God centraal’
naar ‘de mens centraal’ is een cultuur ontstaan waarin het eigen
gevoel, zelfbeschikkingsrecht, zelfontplooiing en vrijheid –
met het afgooien van welk juk dan ook – hoogtij is gaan vieren.
We zagen het in de kunst, de muziek, de literatuur en in de
opvoeding. Het afwerpen van een juk klinkt natuurlijk bevrij-
dend, maar het heeft er inmiddels toe geleid dat we onze
oerinstincten ruim baan zijn gaan geven. Zo lijkt Twitter
inmiddels wel een cocktailbar van reptielen- en zoogdieren-
breinen. Het leidt tot maatschappelijke verruwing, moraliteit
en wetenschap worden ter discussie gesteld en populisme
wordt gevoed.

Tegelijkertijd rijst er een groot probleem, want willen we de
grote mondiale vraagstukken in humanitair en ecologisch
opzicht oplossen dan zullen we eerst moeten erkennen,
dat mensen die hun leven lang aan één onderwerp werken
er meer van weten dan een individu met ‘gezond verstand’,
juist omdat ons ‘gezond verstand’ zonder wetenschap en
moreel kompas doorspekt is met instincten, emoties én
gebundelde opinies van en door andere opiniemakers.

Daarom ligt een grote verantwoordelijkheid bij de politiek
om niet alleen het ‘gezonde verstand’ samen te onderzoe-
ken vanuit een morele dialoog, maar ook altijd te toetsen
aan de feiten. Er ligt zo mogelijk een nog grotere verant-
woordelijkheid bij wetenschappers om, met de kracht van
diversiteit, deel te nemen aan het maatschappelijk debat.

Tot slot, namens mijn moeder, een oproep aan iedere bur-
ger om de eerste impuls van het eigen gelijk even te verlaten.
Een respectvolle tussenruimte voor morele dialoog op te
zoeken en terug te keren naar de erkenning en toegevoegde
waarde van de wetenschap: ‘Hè, denk nou toch eens even
náááá!’ 

Juli/ augustus 2022 | The Optimist