Columns

Malkanderspiegeltje

De oude Griekse filosoof en schrijver Plato stelde:
‘Wijsheid is... kijk naar binnen en verbaas u over
uzelf.’ Het was zijn morele overtuiging, die we
tegenwoordig zelfreflectie zouden noemen, dat in
de weg van het kennen van jezelf een hoge ethische
verantwoordelijkheid besloten lag. Met een milde
knipoog naar de uitnodiging om je verwarring en
verbazing te omarmen, als blijk van de kracht van
het niet weten en de stimulans om te blijven zoeken
en leren.

Jan Terlouw verwoordt het bijna tweeënhalf
duizend jaar later als titel van één van zijn boeken:
Hoed u voor mensen die iets zeker weten.
Ach, u kent het zelf ook wel. Zit u op een feestje
naast een ‘zoeker’ of naast een ‘weter’? Naast wie
zit u het liefst? Maar welke neiging hebben we zelf?
Dat vereist zelfreflectie.

'De kleur van zelfreflectie wordt voor
een groot deel bepaald door
omstandigheden en de blik van de ander'

Zelfreflectie. Het begrip heeft in onze samenleving
zowel een kritische als een waarderende
associatie. In opleidingen, persoonlijke ontwikkelingstrajecten,
supervisies en organisaties is het
vermogen tot zelfreflectie een vereiste en onderdeel
van het professionele handelen.

Toch blijf ik het wonderlijk vinden en vrees daarbij
ook, dat we, in een sterk geïndividualiseerde
westerse samenleving én vanuit een gefragmenteerd
denken, zelfreflectie als een losstaande intrapersoonlijke
entiteit zijn gaan zien en beoordelen:
‘Ik denk, dus ik besta. Ik kan zelf – lees: alleen –
reflecteren, dus ik besta.’

Het diepgewortelde Afrikaanse mens- en wereldbeeld
Ubuntu gaat er vanuit dat wij als mensen
enkel en alleen kunnen bestaan binnen de onlosmakelijke
verbondenheid met elkaar en in relatie
met de aarde: Ik ben, omdat wij zijn en wij zijn
omdat de aarde is. Anders dan de westerse eenzijdige
focus op ‘willen en kunnen’ (yes, I can) worden in de
spirit van Ubuntu de ‘anderen en de omgevingsfactoren’
als net zo essentieel meegewogen en de wisselwerking
tussen al die componenten gezien als oorzaak van ons
denken, voelen en handelen.
‘Ik ben, omdat wij zijn’ werpt dus een fundamenteel
ander licht op zelfreflectie. Namelijk, dat de
kleur van zelfreflectie dus voor een groot deel
wordt bepaald door omstandigheden en de ‘blik
van de ander’.

Schrijfster Annie M.G. Schmidt beschreef de
essentie van ‘zelfreflectie via de blik van de ander’
mijns inziens magistraal in haar boek Otje. De
vader van Otje, Tos, was kok zonder papieren, maar
mét driftaanvallen. In een hekelende persiflage op
de bureaucratie en psychiatrie werd hij intrapsychisch
behandeld met middelen waarin veelvuldig
‘hal en dol’ voorkwam. Maar er was eigenlijk maar
één middel dat vader Tos echt kalm kreeg en hem
rustig kon laten reflecteren: het malkanderspiegeltje.
Als Tos in zijn kleine zakspiegeltje keek zag hij
niet zichzelf, maar dochtertje Otje. Omgekeerd, als
Otje in haar spiegeltje keek zag ze de blik van haar
vader. Rust, liefde, respect en vertrouwen leerden
ze niet door onafhankelijk ‘naar binnen te kijken’,
maar via de begrijpende en bemoedigende blik van
de ander: ‘Ik zie jou!’

Ik denk aan mijn moederland Zuid-Afrika.
Aan al mijn reizen, zoektochten naar een thuis en
mezelf, via de ontmoetingen met wijze anderen en
omarm inmiddels de weg naar zelfreflectie via het
diepgewortelde Afrikaanse mens- en wereldbeeld:
‘Ek moet reis om die wêreld om huis toe te gaan en
praat met een vreemde om myself te verstaan’. Ik
geloof in malkanderspiegeltjes… 

Mei/juni 2024 | The Optimist NL