Blog
Opsoek naar Ubuntu in Verkiezingstijd | 10/27: Cancelcultuur of Herstel
De cancelcultuur in onze samenleving is aan het groeien. De social media spelen hierin een grote rol. Cancelcultuur, soms ook afrekencultuur, is een modewoord voor het fenomeen dat mensen worden geboycot nadat zij in de publiciteit aan kritiek zijn blootgesteld. Dit gebeurt meestal na een storm van verontwaardiging op social media.
Laat me voorop stellen, dat ik het enorm toejuich als maatschappelijke misstanden van onderdrukking en grensoverschrijdende omgangsvormen open op tafel komen, zoals we hebben gezien in de sportwereld, de politiek en de media. Maar mijn grote zorg zit erin, dat er nu een doorgeslagen beweging kan ontstaan van het ‘vogelvrij verklaren’ van de vermeende daders. Met een oordeelsvorming in zwart-wit en slachtoffer-dader denken, gecombineerd met een autonome vertaling van het recht op meningsuiting dreigt het gevaar van een destructieve schandpaalcultuur, waarbij dialoog, erkenning en misschien zelfs herstel onmogelijk worden gemaakt. Een weg, die meestal alleen maar verliezers en verlies kent.
Deze overtuiging van ‘individuele verantwoordelijkheid en schuld’ ligt diep verankerd in het neoliberale en Calvinistische ‘IK- en-schuld-denken’ en zien we terug in de verkiezingsprogramma’s van VVD, PVV, JA21 en de SGP (mensen zijn geneigd tot het kwade en de overheid heeft de taak het kwade in te dammen). De route van schuld, boete en isolatie (van ontslag tot cel) lijkt in onze primaire genen te zitten: ‘Als we de schuld buiten onszelf kunnen leggen, een schuldige kunnen aanwijzen en die streng straffen dan zijn we als gemeenschap verlost van het kwaad.’ Partijen, die inspelen op burgers met een oerbrein-reactie maken zich echter schuldig aan ‘kwaadaardige verkiezingsretoriek’, zegt o.a. advocaat Job Knoester. Hij baseert zich daar op een onderzoek van het Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR): ‘Een korte gevangenisstraf leidt in de eerste vijf jaar tot 55 procent meer herhalingscriminaliteit dan de begeleide taakstraffen met bemiddelings- en hersteltrajecten’ waar gericht PvdA/GL en D66 voor staan.
Zou het in onze neoliberale en Calvinistische genen zitten dat, ondanks aantoonbare internationale onderzoeken en ontwikkelingen, er bij ons nog niet veel bekend is over effectiviteit van herstelrecht? Opvallend is dat in de politieke stukken bijna niet wordt gerefereerd aan effectiviteitsonderzoek. In Nederland zijn wel onderzoeken gedaan, maar deze zijn nog niet systematisch bestudeerd op het gebied van effectiviteit. En dat terwijl internationale onderzoeken aangeven dat deelname aan herstelrecht leidt tot hogere tevredenheid van zowel slachtoffers als daders, betere nakoming van terugbetaling, en minder recidive. In vergelijking met traditioneel strafrecht komen naast verminderde recidive bij daders, ook verminderde klachten voor van posttraumatische stress en verminderde wraakgevoelens bij slachtoffers.
Vanuit de Ubuntu-filosofie wordt anders gekeken naar een ‘misdaad’. Veel meer vanuit een eigen, mede- en gezamenlijke verantwoordelijkheid, met de zoektocht van ‘aandeel’ in het verleden naar ‘op zoek naar een ethisch betere toekomst voor allen, met betrokkenheid van allen’ naar de toekomst. Het gaat dus fundamenteel om ‘herstel van de gemeenschap’ in plaats van de boete van één individu. Het was de basis van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, in de jaren na het apartheidsregime, onder leiding van Desmond Tutu.
Terug naar ons land:
Mariëtte Hamer van de PvdA belicht, vanuit het contextuele besef van medeverantwoordelijkheid, steeds meer het zogenoemde ‘bijstandereffect’. Minister Franc Weerwind van D66 maakt zich fundamenteel hard voor herstelrecht, zoals bijvoorbeeld het mogelijk herzien van de straf ‘levenslang’ na 25 jaar. Het uitgangspunt is hetzelfde: de sociale omgeving is zowel medeverantwoordelijk in het verleden, als medeverantwoordelijk voor het herstel.
In het licht van Ubuntu past, in een conflict op micro- meso- of macroniveau, het samen zoeken naar een derde punt: een weg tussen ‘onder het tapijt’ en de volgelvrijverklaring. Via een vertrouwelijk onderzoek met respectvol hoor- en wederhoor, een ontmoetingspunt, waar de gekwetste persoon of partij allereerst aandacht en erkenning verdient in plaats van de weg van wraak en vergelding inslaat of wordt gewezen. Een punt, waar niet gestart wordt met een polariserende weg naar een meldpunt, de media of de rechter. Een ontmoeting met het (leren) zien van- en luisteren naar elkaar in een rechtstreekse ontmoeting. Een punt, waar ook alle naaste betrokkenen kunnen reflecteren op ieders aandeel, met het licht op het #bijstandereffect en zodoende kunnen bijdragen aan herstel vanuit een eigen- mede- en gezamenlijke verantwoordelijkheid.
De individuele incidenten in de sport, de politiek en de media, zoals met Matthijs van Nieuwkerk, Jacobine Geel, Esther Ouwehand, John Berends (commissaris van de Koning in Provincie Gelderland), Tom Egbers en nu weer Soumala Sahla staan niet op zichzelf. Het gaat hier even niet om ‘goed of fout’ en de mate waarin, maar om de weg waarlangs en met welke medestanders. Het zijn afspiegelingen van onze samenleving, van onszelf. Het gaat erom wat we van deze voorbeelden kunnen leren: Een weg van herstel in plaats van enkel schuld, boete en uitsluiting. En preventief: Het stimuleren van de rechtstreekse betrokken open communicatie.
Misschien kunnen we hierin leren van een concrete uitspraak van Nelson Mandela: ‘Als iemand iets goed doet geef hem of haar een compliment. Als je ziet dat iemand iets fout doet, reik de helpende hand!’ Niet enkel de weg van MeToo inslaan, maar dus via WeToo. Met medebetrokkenen én met begrip voor de ander, de omgeving, tijd en situatie, inclusief de kans om te mogen ‘herstellen’: een ethisch betere toekomst voor allen, met allen. De essentie van herstelrecht is niet een losstaande juridische weg, het is een maatschappelijk thema, van hoe we met elkaar omgaan en om willen gaan. D66 en PvdA/GL hebben dat in hun verkiezingsprogramma opgenomen.
Tot morgen!
